ضریب تاثیر نشریات (Journal Impact Factor: JIF)

ضریب تاثیر یکی از رایج‌ترین شاخص‌های مرسوم تحلیل استنادی است و با عنوان‌های دیگر مانند ضریب تاثیر مجلات (JIF)، نفوذ مجلات (JournalInfluence)، نرخ استناد (Citation Rate) و تاثیر (Impact) هم شناخته می‌شود(Diodate, 1994). ضریب تاثیر نخستین بار برای کمی‌سازی انتشارات در نمایه استنادی علوم ویرایش سال 1963 استفاده شد. این نمایه با عنوان مجله گزارش‌های استنادی در ضمیمه نمایه استنادی علوم منتشر شد و در حال حاضر به عنوان یکی از مهمترین تولیدات مؤسسه اطلاعات علمی (ISI) شناخته می‌شود. بهره‌گیری از ضریب تأثیر برای مطالعه میزان تأثیرگذاری یک مجله در ارتباط با مجلات دیگر و به طور کلی معیار و شاخص اندازه‌گیری تأثیر انتشارات علمی را یوجین گارفیلد (Garfield) در سال 1995 مطرح کرد. وی اظهار نمود که عامل تأثیر یک مجله را می‌توان با محاسبه نسبت بین تعداد استنادهای دریافتی به مقالات انتشار یافته در طول یک دوره زمانی معین به دست آورد  این شاخص در موارد مختلفی مانند رتبه‌بندی و ارزشیابی کشورها، دانشگاه‌ها و دانشمندان استفاده می‌شود. یکی از دلایل استقبال از این شاخص دسترس‌پذیری آسان داده‌های مورد نیاز برای محاسبات مربوطه است(2004Buela-Casal, )

تا سال 2004 میلادی تنها پایگاه موجود برای پیگیری استنادها و سنجش تولیدات علمی همین نمایه استنادی بود، تا اینکه دسترسی به وبگاه علم (web of Science) مؤسسه اطلاعات علمی تامسون رویترز از طریق وب نیز امکان پذیر شد. در سال‌های اخیر با گسترش امکانات وب و سرعت ارتباطات، پایگاه‌های دیگری نظیر اسکوپوس و گوگل اسکولار با هدف شمارش استنادها و تحلیل استنادی و پیگیری استنادها در محیط وب به وجود آمده‌اند.

از دیگر دلایل استفاده از ضریب تأثیر می‌توان به مدیریت نشریات تصمیم‌گیری در خصوص ورود فهرست مندرجات نشریات معتبر در فهرست مندرجات جاری (Current Content) و ابزاری برای رتبه‌بندی و ارزیابی دانشگاه‌ها و دانشمندان کشورهای مختلف اشاره کرد. ضریب تاثیر نسبت میان تعداد استنادهای دریافتی به تعداد مقالات انتشار یافته در یک نشریه است. این ضریب، نه برای مقاله با نویسنده، بلکه برای نشریه محاسبه می‌شود.

به عنوان مثال:  اگر در سال 2013 جمعاً 40 ارجاع به مقاله‌های سال‌های 2011 و 2012 آن نشریه صورت گرفته باشد و در آن نشریه در سال 2011 تعداد 26 مقاله و در سال 2012 تعداد 24 مقاله چاپ شده باشد، ضریب ارجاع آن نشریه از تقسیم 40 بر (26+24-50) به دست می‌آید که 0.8 است. یعنی در سال 2013، به طور متوسط هر مقاله آن نشریه 0.8 مرتبه مورد استناد مقالات دیگر قرار گرفته است. بدین ترتیب، رتبه‌بندی نشریات براساس ضریب تأثیر آن‌ها صورت می‌گیرد. یعنی هر چه ضریب تأثیر یک نشریه بیشتر باشد، میزان تأثیرگذاری و استفاده از آن در مرتبه بالاتری قرار می‌گیرد.

ضریب تأثیر رشته (Discipline Impact Factor: DIF)

DIF در سال 1978 توسط هیرست (Hirst) و به منظور مطالعه اهمیت نشریات کلیدی در یک رشته علمی معرفی شد. این روش برای شناسایی تعداد اندکی از نشریات که ضریب تأثیر بالایی در یک رشته دارند، مورد استفاده قرار می گیرد.

روش محاسبه DIF مشابه ضریب تأثیر نشریات است با این تفاوت که DIF تعداد دفعاتی که به یک مقاله در یک نشریه کلیدی، در یک رشته خاص استناد می شود، را در نظر می گیرد. در این روش نیز یک دوره دو ساله در نظر گرفته می شود.

DIF به صورت زیر محاسبه می شود: ابتدا مجموعه ای از نشریات که به رشته مورد نظر مرتبط هستند، انتخاب می شوند. حداقل یک یا دو نشریه وجود دارد که اهمیت آنها در رشته مورد نظر کاملاً مشخص است. این مجموعه از نشریات به عنوان مجموعه استناد، C ، نامیده می شوند. برای هر نشریه J که توسط یکی از نشریات مجموعه C استناد می شود، DIF با استفاده از فرمول زیر محاسبه می شود.

nc تعداد ارجاعات نشریه J توسط نشریات مجموعه C در بازه زمانی tc و ns تعداد موارد قابل استناد منتشر شده توسط نشریه J در بازه زمانی ts می باشد. انتخاب بازه های زمانی tc و ts اختیاری است.

ارزش متیو

این شاخص توسط Matthew در سال 2006 معرفی شد. در واقع شکل اصلاح شده ضریب تاثیر است که آن را در یک دوره پنج ساله و در موضوعی خاص محاسبه می‌کند. 

نحوه محاسبه آن تقسیم تعداد استنادها به مقاله‌های یک مجله در یک دوره پنج ساله بر تعداد مقاله‌های همان مجله در همان دوره زمانی است که عدد حاصل را با همین نسبت‌ها در کل حوزه مورد پژوهش اندازه‌گیری می‌نماید.

• اگر تعداد استنادها به مقالات یک مجله در یک حوزه موضوعی خاص در یک دوره پنج ساله، A

• تعداد کل مقالات منتشره در همان مجله در همین دوره پنج ساله، B

• تعداد کل استنادهای دریافت شده در آن حوزه موضوعی خاص، C

• تعداد کل مقالات این حوزه را D بنامیم.

شاخص فوریت (Immediacy Index)

شاخص فوریت با روشی شبیه ضریب تأثیر مجلات محاسبه می‌شود  شاخص فوریت از شاخص‌های ویژه ارجاع یا استناد است که آن را نشریه گزارش‌های استنادی به طور منظم منتشر می‌کند و به منظور تعیین سرعت استناد مقالات یک مجله، استفاده می‌شود  به عبارتی شاخص فوریت یک نشریه، ارجاعات دریافت شده طی سالی را که موضوعات و مقالات مورد ارجاع قرار گرفته منتشر شده‌اند، بررسی و ارزیابی می‌کند. از این رو اهمیت این شاخص، به طور معنادار، از شاخص ضریب تأثیر مجلات کمتر است (براون و همکاران،1374). شاخص فوری در نشریه استنادی به این صورت محاسبه می‌شود:

به عنوان مثال: اگر تعداد 150 استناد به مقالات یک نشریه صورت گرفته باشد و تعداد مقالات منتشره در همان سال 30 مقاله باشد، شاخص فوریت این نشریه برابر 5 می‌شود. شاخص فوریت از شاخص‌های ویژه استناد است که نشریه گزارش‌های استنادی نشریات (Journal Citation Report: JCR) به طور منظم آن را منتشر می‌کند. از آنجا که برخی از شرایط فنی نظیر تأخیر در انتشار، فراوانی انتشار، سرعت فهرست کردن و... بر اهمیت و ارزش این شاخص اثر می‌گذارند، اهمیت آن به طور معناداری از ضریب تأثیر نشریات کمتر است.

شاخص نیم‌عمر متون علمی یا قاعده کهنگی متون (Literature Obsolescence)

کهنگی و تازگی اطلاعات در بهره‌گیری از آن تأثیر زیادی دارد و احتمال استفاده از منابع اطلاعاتی با گذشت زمان کاهش می‌یابد. بیشترین میزان استنادها به مقالات تازه چاپ شده است این شاخص نقش زمان را در بهره‌وری از اطلاعات روشن می‌کند و نشان می‌دهد که با گذشت زمان از میزان سودمندی مقالات و کتاب‌ها کم می‌شود. نیم‌عمر عبارت است از مدت زمانی که در طول آن نصف ارجاعات یک مجله منتشر شده‌اند(عصاره،1384، ص277). با کمک مطالعات کهنگی نیم‌عمر یا میان‌عمر استنادها محاسبه می‌شوند علومی که بیشتر جنبه نظری دارند (مانند ریاضیات) دارای نیم‌عمر طولانی‌تری‌اند و در مقابل علومی که به اطلاعات تازه و روزآمد و مباحث نوین و تکنولوژی وابستگی بیشتری دارند دارای نیم‌عمر تقریبا کوتاهی هستند. از نیم‌عمر مجلات یا شاخص کهنگی به منظور اندازه‌گیری میزان استفاده از مدرک در طول زمان استفاده می‌شود این مطالعات در مدیریت مجموعه و توسعه خدمات اطلاعاتی مناسب به کاربران کاربرد دارد(اسکندریه، 1389).

Cited half life

تعداد سال‌هایی که به همراه سال جاری، 50% درصد از کل ارجاعات سایر نشریات به مقالات یک نشریه در سال جاری را نشان می‌دهد. به عنوان مثال: در سال 2013، Cited half life، گزارش‌های استنادی نشریات JCR برای نشریه Annual Review of Physiology برابر 10 بوده است. این عدد بیانگر آن است که 50% تمام مقالاتی که در سال 2013 به مقالات این نشریه ارجاع داده اند، در سال‌های 2004 تا 2013 منتشر شده‌اند.

Citing half life

تعداد سال‌هایی که به همراه سال جاری 50% درصد ار کل ارجاعات یک نشریه به مقالات سایر نشریات در سال جاری را نشان می‌دهد. به عنوان مثال: در سال 2003 Citing half life، گزارش‌های استنادی نشریات JCR، برای نشریه Roof Biotechnology برابر 9 بوده است. این عدد بیانگر آن است که 50% تمام مقالاتی که در سال 2003 در این نشریه به آنها ارجاع شده است، در سال‌های 1995 تا 2003 منتشر شده‌اند. برخلاف پارمتر Cited half life، هر چه Citing half life کوچکتر باشد، اهمیت بیشتری دارد.

شاخص عامل ویژه 

یکی از امکانات ISI است. Eigen factor score و نفوذ مقاله در تکمیل نمودن ضریب تأثیر و سایر معیارها در JCR نقش موثری داشته و باعث گستردگی افق ارزیابی مجلات شده است Eigen factor score نشانگر آن است که یک استناد از یک مجله با کیفیت بالا ارزش بیشتری در مقایسه با استنادهای متعدد در مجلاتی معمولی دارد. 

محاسبه Eigen factor score در مقایسه با ضریب تاثیر پیچیده است.  Eigen factor score میزان کلی سهم یا ارزش یک مجله را در جامعه علمی تعیین می‌کند در حالی که ضریب تأثیر میانگین تاثیر یک مقاله را که در مجله مورد نظر چاپ شده تعیین می‌کند. عامل تأثیر عاملی وابسته به زمان است و استنادهای یک مجله را در فاصله زمانی 2 ساله بررسی نموده و روی تک‌تک استنادها در مجله تأکید می‌کند. از نقاط قوت عامل تأثیر آن است که ساده و مستقیم است و به آسانی قابل درک است.

Eigen factor score را می‌توان اینگونه تعریف کرد: که تأثیر کلی مجله را در بین سایر نشریات آکادمیک یا به صورت مقایسه‌ای، ارزش تمام مقالات چاپ شده در یک مجله طی یک سال را اندازه‌گیری می‌کند.

Eigen factor score تنها استنادات خام به یک مجله را بررسی نکرده بلکه اهمیت مجلاتی که به مجله مورد نظر استناد نموده‌اند را نیز بررسی می‌کند. به بیان دیگر  Eigen   factor scoreمجله X به صورت درصد تمام استنادهای با ارزشی است که مجله X از تمام مجلات دیگر موجود در JCR دریافت نموده است. Eigen factor score در بازه زمانی 5 ساله اندازه‌گیری مراجع علمی مجلات را با کمک شبکه‌های استنادی بهم ارتباط می‌دهند. الگوریتم رتبه‌بندی Eigen factor score با استفاده از کل ساختار شبکه اهمیت هر یک مجله را تعیین نموده و در حوزه‌های موضوعی مختلف وارد می‌شود، خوداستنادی‌ها نیز حذف می‌شود. به این ترتیب خوانندگان زنجیره‌های استنادی را از یک مجله به مجله دیگر دنبال می‌کنند. باید توجه نمود مجلاتی، با نفود محسوب می‌شوند که به طور معمول توسط مجلات با نفوذ دیگر استناد شوند(Farasa, 2010)

میزان تأثیرگذاری مقاله

میزان تأثیرگذاری مقاله با کمک ساختار شبکه استنادی، برای ارزیابی هر مجله بر اساس اطلاعات JCR محاسبه می‌شود. این عامل خود استنادی‌ها را در محاسبه منظور نمی‌کند(Farasa, 2010)

شاخص مقاله داغ

مقالاتی که خیلی سریع نسبت به مقالات مشابه در همان حوزه موضوعی و همان بازه زمانی استناد دریافت می‌کنند به عنوان مقالات داغ شناخته می‌شوند. انتشارات 2 سال اخیر در بازه 2 ماه اخیر مورد بررسی قرار می‌گیرد و انتشاراتی که در این بازه زمانی 2 ماهه بیشترین استناد را گرفته و در 0.1% مقالات دارای استناد قرار گرفته باشد. (فقط استنادات 2 ماه قبل را شمارش می‌شود نه کل 2 سال)

بیشترین استناد

مقالاتی که به یک درصد برتر مقالات یک حوزه موضوعی خاص که در یک بازه زمانی منتشر شده‌اند تعلق دارند.